فرش کرمان؛ فرشی که بهشتیان آن را می بافند!
به گزارش کلوب فارسی، هر بار که صحبت از فرش و قالی می گردد، اولین نقطه ای از ایران که به فکر مخاطب می رسد، کرمان است. استانی که هنوز هم بعد از گذشت این همه سال، تمرکز خود را در حوزه نقش های رنگارنگ فرش حفظ نموده است. اما بد نیست به تاریخچه فراوری و بافت فرش در این استان هم نگاهی بیاندازیم.
تاریخچه فرش کرمان
از چند قرن قبل که کرمان تبدیل به قطب بافت انواع مفروشات شد، طرح های رنگارنگی که انگار تداعی کننده بهشت بود هم به میان این بافته ها آمد. در بعضی مدارک تاریخی مثل سفرنامه شاردن به صورت خاص اشاره شده که کرمان در دوران صفویه یکی از مراکز مهم قالی بافی بوده که آوازه هنرش به دیگر نقاط دنیا هم رسیده بود. حتی تا همین امروز هم اگر صحبتی از قالی با کیفیت شود، نام کرمان به فکر می رسد.
نقوش فرش کرمان در حال حاضر حاصل گذار از سه دوره است. دوره نخست یا عصر ترمه، عصر بازگشت و عصر گوبلن. دوره آخر به علت تاثیر گرفتن نقوش قالی از طرح های یک طراح فرانسوی به نام گوبلن بوده است. البته در همین دوره است که فرش کرمان قدری از اصالت خود دور می شود؛ اما درست در همین دوره، گل فرنگ وارد نقش قالی کرمان شد.
- عصر ترمه
- دوره بازگشت
- عصر گوبلن
عصر ترمه
اولین دوره ای که می توان برای تحول فرش کرمان بیان نمود، دوره نخست یا عصر ترمه است. این دوره درست همان زمانی است که شال بافی در کرمان رو به زوال رفت. طراحان فرش، طرح هایی را بر اساس نقشه شال های کرمان شامل نگاره های بته جقه فراوری می کردند و اینکه به آن عصر ترمه می گویند هم به همین دلیل است.
عصر بازگشت
اما بعد از عصر ترمه، دوره بازگشت به نقش ونگارهای سنتی بود. جنگ دنیای اول تمام شده و سلیقه مردم هم تغییر نموده بود. به همین دلیل یک تغییر اساسی در طرح های قالی کرمان ایجاد شد. در این دوره نقش های اسلیمی و گل های شاه عباسی و ترنج بیشتر رایج شد. در اواخر این دوره هم بحران مالی گریبان کشورهایی مثل آمریکا را گرفته بود و خرید و سفارشات قدری افت کرد. همین مساله باعث اقبال به طرح های قدیمی شد.
عصر گوبلن
این دوره را به علت نقش های یک طراح فرانسوی به نام گوبلن، به این نام گذاشته اند. اصالت طرح های فرش کرمان در این دوره قدری از دست می رود؛ زیرا بیشتر طرح ها از فرانسه می رسید. اما در عین حال، مفهوم گل فرنگ وارد طراحی قالی های ایرانی و بعلاوه قالی کرمان شد.
انواع فرش کرمان
فرش کرمان انواع مختلفی دارد. آنطور که سندهای تاریخی نشان می دهد، قدیمی ترین نوع قالی کرمان قالی راور است که تاریخ بافت آن به 1866 میلادی برمی شود. راور شهری در حاشیه کویر لوت است که فراوریات خاصی هم ندارد اما قالی آن زبانزد خاص و عام است.
فرش کرمان در عین حال، از نظر بافت، طرح و نقوش، انواع مختلفی دارد. به طور کلی مواد اولیه به کار رفته در این نوع فرش شامل: ابریشم، پشم و نخ می شود. البته ابریشم حالا کمتر در این نوع فرش به کار می رود. در عین حال، دو نوع پود در فرش کرمان استفاده می شود: ضخیم و نازک.
پود ضخیم
به طور کلی به نخ هایی پود ضخیم می گویند که بعد از هر ردیف قالی، روی رج های بافته شده و لابه لای تارهای زیرین، عبور داده می شوند و برای نگهداری گره های فرش کاربرد دارند. پود ضخیم را بعد از رد کردن، می کوبند یا به وسیله دفه در جای خود قرار می دهند.
پود نازک
پود نازک هم از لابه لای چله ها و بالای زیگزاگ عبور می نماید و به صورت مواد و به عکس پود ضخیم قرار می گیرد.
انواع طرح های فرش کرمان
اما اگر بخواهیم به دیگر ویژگی های این نوع فرش اشاره کنیم، باید به تنوع در طرح، نقش و نقش مایه اشاره نمود. فرش کرمان در ابتدا و در دوران صفویه، طرح های باغی، تصویری، گلشنی و حیوان دار داشت. طرح های دوره های بعد هم لچک ترنج، سبزی کار، نگاره گسسته، انواع واگیره، درختی، بته ای، تصویری و تلفیقی بود.
- طرح لچک ترنج
- طرح سبزی کار
- طرح نگاره گسسته
- طرح درختی
- طرح بته ای
- طرح تصویری
- طرح تلفیقی
طرح لچک ترنج
به عنوان مثال طرح لچک ترنج مربوط به دوره صفویه است. در مرکز فرش یک ترنج قرار گرفته است و چهار ربع ترنج هم در گوشه ها شکل گرفته است. تمام فرش با گل هایی مثل نرگس، سنبل، نیلوفر و رز و البته به صورت متقارن پوشیده می شود. مشابه ترنج میانی این نوع فرش را می توان در تزئینات کتاب های جلدچرمی دید.
طرح سبزی کار
یک طرح معروف دیگر در قالی کرمان، طرح سبزی کار است که بیشتر در راور بافته می شود. در این طرح شکل درخت بافته نمی شود و فقط شاخه ها و ساقه هایی که پر از گل هستند، در بافت فرش به کار می رود.
نگاره گسسته
این نوع طرح هم خاص قالی های کرمان است. گفته می شود که بیشتر تحت تاثیر سفارش های خارجی رواج یافته و جای خود را در میان دیگر طرح های فرش پیدا نموده است.
طرح درختی
این طرح از شکل درختان میوه و اسطوره ای همانند سرو، بید مجنون و چنار گرفته شده و به وفور در قالی کرمان دیده می شد.
طرح بته ای
بته در طرح کرمان از زمان دوران شال بافی شکل گرفت. الگوی این طرح برای تجمع و پراکندن نگاره ها در متن کاربرد بیشتری داشت.
طرح تصویری
طرح دیگر، قالی های تصویری است که تصاویر شاهان، بزرگان و افراد صاحب سِمت در طرح قالی بافته می شد.
طرح تلفیقی
وقتی انواع این طرح ها را با هم تلفیق می کردند و با نگاره های اصیل مثل گل و درخت می آمیختند، یک ترکیب از طرح های مختلف پدید می آمد که بیشتر با عنوان طرح تلفیقی معروفیت دارد.
البته فرش کرمان تنها در طرح نیست که تنوع بسیاری دارد. نوع بافت هم تنوع بسیاری را به فرش کرمان می دهد. دستگاه قالی بافی کرمان عمودی است. دار این نوع قالی از دارهای اولیه است که بیشتر به نام کمان دار شناخته می شود. چله کشی هم در این نوع فرش، بیرون از دار اجرا شده و بعد به روی دار منتقل می شود.
برای تماشا آگهی های فرش کلیک کنید
قطب های بافت فرش کرمان
ایل های بزرگی در کرمان وجود دارند که قالیچه های بسیار معروفی را به نقاط مختلف کشور و دنیا می فرستند. ایل هایی مثل افشار، جبال بارزی، پیچاقچی، منهی، لرها و اعراب. قالیچه های افشار بیشتر در شهربابک دیده می شود و منقش به نقش مرغ یا ترنج است. با اینکه نام کرمان، خود تداعی کننده فرش های پر نقش ونگار است، اما بعضی شهرهای این استان حالا به قطب بافت فرش تبدیل شده اند.
- شهر راور
- سیرجان
- شهربابک
- شهر بردسیر
یکی از این منطقه ها راور است که بعد از مهاجرت بعضی از قالی بافان به این منطقه، رونق دوباره ای گرفت. فرش یا قالی راور شباهت زیادی به قالی های قدیمی کرمان دارد و تنها اختلاف شان در این است که پرز قالی راور قدری بلندتر است. روی قالی راور خطوطی وجود دارد که ترنج های تخم مرغی به رنگ ارغوانی قرار گرفته است. در موزه فرش آستان قدس هم سه تخته فرش نگهداری می شود که مربوط به راور بوده و تاریخ بافت شان به حدود 1282 ه.ق بازمی شود. راور را می توان قطب اصلی بافت فرش کرمان دانست که تمام تکنیک های به کار رفته در بافت فرش کرمان، در این منطقه هم دیده می شود.
علاوه بر راور، سیرجان هم در بافت فرش های عشایری، یدی طولایی دارد. گره متقارن و نامتقارن با تار و پود پنبه ای در این نوع فرش استفاده می شود. رنگ های قالی سیرجان هم بیشتر قهوه ای، قرمز، سورمه ای و سبز است.
شهر بابک هم در این میان، فرش هایی با سبک روستایی دارد. شهر بابک که در جنوب شرقی کرمان قرار گرفته است، حالا به یک قطب فراوری فرش تبدیل شده است. در این نوع فرش، گره نامتقارن با تار و پود پشم و پنبه بافته می شود. طرح هایی مثل مکه ای، گلدانی، خشتی، طاووسی و بته ای از مهم ترین طرح هایی است که برای فراوری فرش در شهر بابک استفاده می شود.
یکی دیگر از قطب های فراوری فرش در کرمان، بردسیر است که دست بافته های سبک روستایی و عشایری دارد. بردسیر در جنوب غربی کرمان قرار گرفته است و در قالی های این منطقه، گره های متقارن و نامتقارن با تار و پود پشمی و پنبه ای استفاده می شود. رنگ این نوع قالی هم بیشتر در طیف رنگ های قرمز، قهوه ای، سفید، مشکی و سبز است.
ظرافت های شناخت فرش کرمان
اما چطور می توان قالی کرمان را در میان انبوهی از قالی های اصیل ایرانی شناسایی کرد؟ این نوع قالی را می توان به وسیله بافت، طرح و رنگ آن شناخت. معمولا در قالی کرمان، در بین رج های بافت 3 پود دیده می شود که اولی و سومی ضخیم و دومی نازک است. البته گره های مختلفی در قالی کرمان استفاده می شود که هر کدام خاص یک منطقه در این استان است.
روش دیگر، شناخت گره به کار رفته در قالی است. به طور معمول در بافت فرش کرمان، دو نوع گره فارسی باف و ترکی باف استفاده می شود. گره فارسی باف معمولا در منطقه ها مرکزی، شمال شرقی و جنوبی ایران دیده می شود و دومی در شمال غربی. اما در قالی کرمان هر دو نوع گره استفاده می شود که البته تشخیص آن کار هر کسی نیست.
راه دیگر شناخت قالی کرمان، مراجعه به مراکز معتبر و گرفتن هدایت از افرادی است که نسبت به این نوع فرش آگاهی کافی دارند. واقعیت این است که قالی کرمان با وجود ویژگی های بارزی که دارد، خیلی هم قابل تشخیص نیست چرا که در سال های گذشته طرح های بسیاری به صورت کپی و تقلبی از این نوع فرش ساخته شده است.
البته بسیاری از کارشناسان اینطور می گویند که فرش کرمان، از جمله فرش های شاد ایرانی است که طرح ها و رنگ های جذابی دارد. بیشترین معروفیت فرش کرمان به علت رنگرزی آن است که اغلب از رنگ های با تنوع بالا و طبیعی استفاده می شود.
مزایا و معایب فرش دستباف کرمان
فرش کرمان با وجود تمام کیفیتی که از آن صحبت کردیم، مثل هر فرش دیگری می تواند مزایا و معایب خاص خود را داشته باشد. این نوع فرش با مواد اولیه سازگار با محیط زیست فراوری شده و در ساخت آن از کمترین مقدار آب استفاده می شود. در عین حال، به علت مواد مرغوبی مثل پشم، الکتریسیته ساکن ندارد.
وقتی در مثال ها از یک جنس خوب با عنوان قالی کرمان یاد می شود، یعنی ایرادهای کمی می توان به آن گرفت. اما شاید مهم ترین نکته قابل تامل در خصوص این نوع فرش، قیمت بالای آن است که با توجه به انرژی و مواد صرف شده برای فراوری آن، کاملا طبیعی است. با این حال، اگر قصد دارید بودجه کمی برای خرید فرش کنار بگذارید، بهتر است سراغ آن نروید.
***